فرهنگ و زبان گفتگو
تالیف: محمود روح‌الامینی
سال انتشار: 1381
نوبت چاپ: اول
تعداد صفحات: 187
قیمت: 1200 تومان
ناشر: موسسه نشر آگه
معرفی کتاب
زنده‌یاد دکتر محمود روح‌الامینی در «فرهنگ و زبان گفتگو» مقوله گفت‌وگو را براساس روایت تمثیل‌ها یا حکایات مثنوی مولوی، با ذکر نمونه‌هایی از حکایات بررسی کرده است. در بخش‌هایی از مقدمه این کتاب می‌خوانیم: «در بیشتر تمثیل‌های مثنوی، گفت‌وگوی شخصیت‌های داستانی، بیان کننده و زمینه‌ساز صریح نظریه‌ها است. هرچند که گفت‌وگوها و تمثیل‌ها در مثنوی هدف نیست، اما چنان با تبحر و هنرمندی، داستان‌ها و افسانه‌ها بیان شده که در موارد بسیاری هدف تلقی می‌گردد.»
تحلیل نویسنده در این کتاب بر این است که گفت‌وگو کنندگان داستان‌های مثنوی، علاوه بر بیان مطلب، نمایانگر فرهنگ قشرها و گروه‌های گوناگون اجتماعی‌اند و به عنوان مثال در داستان «موسی و شبان» واژگان و عبارت‌هایی که هر یک به کار می‌برند معرف فرهنگ منزلتی و طبقاتی آنهاست؛ یا زمانی که مردی مست با محتسب حرف می‌زند یا وقتی که عالم علم نحو با کشتیبان سخن می‌گوید و یا هنگامی که زنی با شوهرش گفت‌وگو دارد، تفاوت‌ها و موقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی هر یک به روشنی از جمله‌ها و شیوه بیان آنان مشخص است.
کتاب 14 فصل دارد که به ترتیب از گفت‌وگوی یک تا 14 نامگذاری شدهاند. در «گفت‌وگوی 1»، گفت‌وگوهای کسانی که سخن هم را متوجه نمی‌شوند طرح شده است و تمثیل‌های «چهار تن که زبان هم را نمی‌فهمیدند»، «چهار تن که در تاریکی فیل را شناختند»، «سخن با کودک»، «زرگر و مرد سالخورده» و «ناشنوا و بیمار» بررسی شدهاند.
در «گفت‌وگوی 2» گفت‌وگو میان کسانی که پایگاه اجتماعی متفاوتی دارند مطرح شده است. حکایت‌های «موسی و شبان»، «مست و محتسب»، «سلطان و دزدان» و «پهلوان قزوینی و دلاک» از مثنوی در این فصل بررسی شدهاند.
نویسنده در «گفت‌وگوی 3» فخرفروشی نابجا به دلیل تحصیلات در گفت‌وگوها را با استفاده از حکایت‌هایی که گفت‌وگوی میان «نحو دان» و «نحو ندان» هستند، تقبیح کرده است. عناوین حکایت‌های مطرح شده در این فصل به این شرح است: «نحوی و کشتیبان»، «معلم نحو و شاگرد» و «نحوی و کسی که کاف را مجزوم گفت». از این میان حکایت آخر از «مقالات شمس» انتخاب شده است.
«گفت‌وگوی 4» به نقد کسانی اختصاص دارد که در گفت‌وگو با یک «تکیه کلام کلی» پاسخ می‌دهند. نویسنده در «گفت‌وگوی 5» بهترین شیوه گفت‌وگو میان دارندگان دین‌های متفاوت را با استفاده از تمثیل‌های مثنوی توضیح می‌دهد. «گفت‌وگوی 6» به بررسی گفت‌وگوهای معتقدان به جبر و معتقدان به اختیار، اختصاص پیدا کرده است. حکایت‌های «دزد و صاحب باغ»، «دزد و پاسبان» و «شیر و طایفه نخجیر» از مثنوی در این فصل بررسی شدهاند.
در «گفت‌وگوی 7» با تحلیل حکایت‌های «شیر و گرگ و روباه در شکارگاه» و «سلطان و دلقک»، گفت‌وگوهای قدرتمند و ضعیف طرح شدهاند. تحلیل گفت‌وگوهای میان حیوانات در حکایت‌های مثنوی در «گفت‌وگوی 8» انجام شده است. نویسنده در «گفت‌وگوی 9» به سخن دیوانگان در حکایت‌های مثنوی و در «گفت‌وگوی 10» به تحلیل حکایت‌های گفت‌وگوی میان انسان‌ها و حیوانات مانند حکایت «طوطی و بازرگان» پرداخته است.
گفت‌وگوهای 11 و 12 به ترتیب به موضوعات «تاثیر گریه در مخاطب» و «گفت‌وگوی میان زن و شوهر» اختصاص پیدا کرده‌اند. در «گفت‌وگوی 13» گفت‌وگوهای میان عاشق و معشوق طرح شده و حکایت‌هایی چون «پرسش معشوق که مرا بیشتر دوست داری یا خود را»، «معشوق از عاشق می‌خواهد که بمیرد»، «وقتی عاشق «من و ما» می‌گوید» و… تحلیل شدهاند.
نویسنده در فصل آخر کتاب نیز «تمثیل‌های بی‌گفت‌وگو» در مثنوی را مطرح و تحلیل کرده است. منظور ار تمثیل‌های بی‌گفت‌وگو، آن دسته از تمثیل‌هایی در مثنوی است که مولانا در آنها برای بیان منظور خود حکایتی را بیان نکرده است.