نگاه مرحوم دکتر قانعی راد به پدر سالاری و ضرورت گفت‌وگو در خانواده
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی کانون گفت‌وگو، جامعه علمی کشور عصر پنجشنبه ۲۴ خرداد ۱۳۹۷ با درگذشت دکتر سید محمدامین قانعی راد بار دیگر به سوگ نشست. دکتر قانعی راد، از جامعه‌شناسان مطرح و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور بود که پیکر او روز گذشته ۲۷ خرداد با حضور بزرگان و چهره‌های علمی و فرهنگی به خاک سپرده شد.
مرحوم قانعی راد یکی از چهره‌های محبوب رسانه‌های کشور بود که با خبرنگاران و اهالی روزنامه‌ها ارتباط خوبی داشت و مشتاق به گفت‌وگو بود و همیشه سعی داشت در گفت‌وگوهای خود مسائل و مشکلات جامعه و مردم را به ساده‌ترین زبان ممکن بیان کند. او به گفت‌وگو به معنای دقیق کلمه باور داشت و در آثار خود بر لزوم گفت‌وگو و تعامل برای پیشبرد دانش و نهاد علم در کشور و همچنین بهبود مسائل و مشکلات اجتماعی تاکید می‌کرد.
دکتر قانعی راد علاوه بر تدریس و پرورش شاگردان بسیار، آثار مکتوب گران‌بها و مهمی نیز از خود به یادگار گذاشته که عناوین برخی از این تالیفات به شرح زیر است:
«پیمایش علم و جامعه: تجربه جهانی و اجرای نسخه ایرانی»، «نخبگان دانش: مشارکت یا مهاجرت»، «شبکه سیاستی علم و فناوری: نظریه‌ها، تجربیات و مدل مفهومی»، «زوال پدرسالاری؛ فروپاشی خانواده یا ظهور خانواده مدنی؟»، «الگوی چهاروجهی برای ارزیابی توسعه علوم انسانی»، «تبارشناسی عقلانیت مدرن: قرائتی پست مدرن از اندیشه شریعتی»، «تعاملات و ارتباطات در جامعه علمی: بررسی موردی رشته علوم اجتماعی»، «ناهمزبانی دانش: روابط علم و نظامهای اجتماعی – اقتصادی در ایران»، «جامعه‌شناسی رشد و افول علم در ایران (دوره اسلامی)»، «جامعه‌شناسی کنشگران علمی در ایران (به همراه فرهاد خسروخاور)»، «ساختار مدیریت نظام علمی کشور»، «مشارکت سیاسی و اجتماعی نخبگان» و…
یکی از آخرین تالیفات و پژوهش‌های دکتر قانعی راد «زوال پدرسالاری؛ فروپاشی خانواده یا ظهور خانواده مدنی؟» نام دارد که در زمستان سال ۱۳۹۶ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۶۸ صفحه و بهای ۲۱ هزار تومان به همت انتشارات نقد فرهنگ روانه بازار کتاب شد. او در این کتاب درباره معضل فقدان گفت‌وگو در خانواده و جامعه ایرانی هشدار داده است. از جمله سرفصل‌های مهم مطرح شده در این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
«مساله نهاد خانواده در ایران معاصر»، «زوال پدر سالاری، فقدان گفت‌وگو و گسترش خشونت»، «بحران یا دگرگونی‌های خانواده»، «رویکرد انتقادی برای تحلیل خانواده»، «تشخیص‌های نامناسب از مسائل خانواده»، «ازدواج آسان و مراسم‌زدایی از ازدواج»، «نقد سیاست‌ها و برنامه‌های دولت در امور خانواده»، «زیر سوال رفتن مشروعیت پدر سالاری»، «سالارهای جدید در شرایط پسا پدرسالاری»، «گذر از منطق پدر سالاری به منطق ترازو»، «علل اعتیاد زنان»، «بررسی علل طلاق»، «بازگشت به زندگی خانوادگی پس از طلاق» و…
به نوشته دکتر قانعی راد در این کتاب، نظام پدرسالاری در گذشته مشروعیت و مقبولیت داشت و پدرسالاری مورد احترام بود و نمی‌توان صفت ستمگرانه را به آن اطلاق کرد. بنابراین نظام خانواده با تدبیر پدرسالار تداوم داشت و او تصمیم می‌گرفت چه کسی و چگونه ازدواج کند. او برای تحقق ازدواج جوان مصلحت‌های اقتصادی را هم در نظر می‌گرفت و برای خانواده تازه تاسیس امکاناتی فراهم می‌کرد. پدرسالار منابع اقتصادی و فرهنگی را در اختیار داشت.
با تغییر و تحول‌های اجتماعی نظام پدرسالاری دیگر قادر به کار کردن نیست، بنابراین نظام جایگزینی می‌خواهد که شیوه‌های تصمیم‌گیری در خانواده و روابط اعضای خانواده را بازتعریف کند. این نظام جدید باید شکل پیدا کند اما چون پدرسالاری دچار زوال شده چنین اتفاقی رخ نداده است.
دکتر قانعی راد بیان می‌کند که پس از فروپاشی نظام پدرسالارانه در نهاد خانواده در ایران، اکنون مقوله‌ای به نام «خانواده مدنی» در حال شکل‌گیری است و این خانواده می‌کوشد که از طریق گفت‌وگو مناسبت‌ها و هنجارها را بسازد و حتی با دیدی تازه هنجارهای گذشته را نیز به رسمیت بشناسد.
در خانواده جدید و مدنی برخی از هنجارها از طریق گفت‌وگو شکل می‌گیرد. به عنوان مثال دکتر قانعی راد در این کتاب بیان کرده که امروزه خانواده‌ها بر خلاف نظام پدرسالاری تصمیم درباره ازدواج را به جوان‌ها واگذار کرده‌اند. در این موضوع مهم، خانواده از طریق مکانیسم گفت‌وگو هنجاری می‌سازد و سرنوشت فرزند را به خودش واگذار می‌کند، این در صورتی است که در گذشته پدر ضمن تامین مالی فرزندان خود برای ازدواج تصمیم می‌گرفت که فرزندش با چه کسی ازدواج کند یا با چه کسی ازدواج نکند؟
با این اوصاف اما در فقدان پدرسالاری، گاهی زن سالاری یا فرزند سالاری به وجود می‌آید که در مواردی هرکدام از اینها بدون گفت‌وگو می‌خواهند سرنوشت خانواده را خود رقم بزنند. اینجاست که ضرورت نهادینه شدن فرهنگ گفت‌وگو در خانواده بیش از پیش حس می‌شود.