گفت‌وگو که نباشد بچه‌ها خیابان را به خانه ترجیح دهند

خانواده یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی در هر جامعه‌ است که کارکردهای مختلفی دارد؛ یکی از مهم‌ترین این کارکردها ایجاد بستری برای افزایش تعامل و گفت‌وگو بین اعضای خانواده است. در راستای اهمیت گفت‌وگوست که خانواده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین نهادهای اجتماعی در عرصه جامعه‌ نقش ایفا می‌کند.

اگر به گذشته نگاه کنیم می‌بینیم که نیاکان ما آیین شب‌نشینی داشتند. آنها یا چای شب‌نشینی می‌خوردند یا دیگران را برای چای شب‌نشینی دعوت می‌کردند. در آن فضا بود که گفت‌وگو‌ بین اعضای خانواده و خویشان شکل می‌گرفت. پدران ما سواد کلاسیک کمتری داشتند اما این را به خوبی درک کرده بودند که گفت‌وگوی میان اعضای خانواده اگر درست انجام شود می‌تواند بستر خوبی برای افزایش صمیمیت و روابط عاطفی بین اعضای خانواده باشد.

امروزه برخی از مشکلات ما به ضعف فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها برمی‌گردد. به‌دلیل تغییر ساختار خانواده از گسترده به هسته‌ای، دسترسی بیشتر به تکنولوژی و فناوری اطلاعات، شبکه‌های مجازی و رسانه‌ها و حتی فردگرایی افراد در جامعه و خانواده، فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها رو به تضعیف است. در تحقیقی که چند سال پیش درباره فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها انجام دادم مشخص شد که اعضای خانواده‌ها حدود یک ربع با هم حرف می‌زنند. پیش‌فرض ما این است که طی سال‌های آینده به‌دلیل توسعه تکنولوژی این رقم کمتر هم خواهد شد.

وجود فرهنگ گفت‌وگو، صمیمیت را میان اعضای خانواده افزایش می‌دهد. اعضای خانواده با اهداف مشترک و خواسته‌های یکدیگر آشنا می‌شوند. در فضای صمیمی گفت‌وگو، مشکلات و انتظارات گفته می‌شود و با مشارکت اعضای خانواده برای پاسخ دادن به آنها قدم برداشته می‌شود. در نتیجه گفت‌وگو، رضایت افراد تامین شده و آرامشی مثال‌زدنی در خانواده حاکم می‌شود.

فرزندان خانواده‌هایی که گفت‌وگو را به‌عنوان فرهنگ غالب انتخاب کرده‌اند یاد می‌گیرند که درون خانواده گفت‌وگو کنند سوالات و نگرانی‌های خود را ابتدا درون خانواده مطرح کنند و حتی اگر تعارض و سوءتفاهمی وجود دارد جواب خود را درون خانواده بیابند. اعضای خانواده تلاش می‌کنند سوءتفاهم‌ها را درون خانواده برطرف کنند و نمی‌گذارند سوءبرداشت‌ها منجر به اختلافات شدید مانند طلاق عاطفی و خشونت خانگی شود.

گفت‌وگو می‌تواند کمک کند بسیاری از سوءتفاهم‌ها برطرف شود و اعضای خانواده به تفاهم و همدلی برسند. ایجاد چنین فضایی مستلزم این است که الزامات گفت‌وگو را نیز رعایت کنیم. زمان و موضوع مشترک گفت‌وگو را انتخاب کنیم و برای آن وقت بگذاریم و اهمیت قائل شویم. در گفت‌وگو حتی سوال کردن درست هم اهمیت دارد، اینکه چه لحنی داشته باشیم و در چه مکانی چه ژستی بگیریم و چگونه به طرف مقابل نگاه کنیم هم در گفت‌وگو اهمیت دارد.

ایجاد فرهنگ گفت‌وگو در خانواده یک مهارت است؛ نمی‌توان جلوی تلویزیون نشست و کانال‌ها را بالا و پایین کرد یا در شبکه‌های مجازی چرخید و در عین حال با یکی از اعضای خانواده گفت‌وگوی مؤثری انجام داد. دیده شده است که افراد پیش از اینکه وارد خانه شوند شروع به گفت‌وگو می‌کنند در صورتی که برای گفت‌وگو در خانواده باید به یک آرامش نسبی رسید سپس با یک مقدمه در زمان مناسب موضوع را مطرح کرد.

موضوع گفت‌وگو هم در کیفیت آن تأثیر دارد. براساس یافته‌های پژوهشی که از آن یاد شد، مشخص شد که موضوع گفت‌وگوی اعضای خانواده در بسیاری از موارد مرتبط با خانواده نیست. اعضا بیشتر درباره فردی دیگر حرف می‌زنند؛ اینکه چه کرد و چه گفت و در بسیاری از موارد این موضوعات منجر به مشاجره و بحث و جدل می‌شود. به‌نظر می‌رسد باید در راه نهادینه کردن فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها بیشتر تلاش کرد.

در خانواده‌هایی که فرهنگ گفت‌وگو در آنها وجود ندارد اعضای تشنه محبت در شبکه‌های اجتماعی یا در خانه دیگران و خیابان به‌دنبال محبت می‌گردند. آنها به جای اینکه جواب بسیاری از سوالاتشان را در خانواده بجویند سراغ راه‌حل‌هایی می‌روند که لزوما درست نیست و شاید آنها را به گمراهی بکشاند.

واقعیت این است که امروزه گفت‌وگو در خانواده‌ها کمرنگ شده است. اعضای خانواده در فضای مجازی با هم در ارتباطند و به عنوان مثال آماده بودن شام را به هم خبر می‌دهند. تبعات کاهش زمان گفت‌وگو گریبان جامعه را نیز می‌گیرد. در سبد خانوار ایرانی، مهارت‌های اجتماعی جایگاهی ندارد. اعضا فکر می‌کنند خیلی چیزها را بلدند. درحالی‌که اینها مهارت‌هایی است که باید تمرین کرد و یاد گرفت. خانواده باکیفیت، خانواده‌ای است که گفت‌وگوی باکیفیت در آن شکل بگیرد. جامعه‌ای که در آن اعضای خانواده‌ها با هم حرف نمی‌زنند با آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق خشونت و افسردگی دست به گریبان است. افراد خانواده کنار هم هستند ولی از تنهایی رنج می‌برند.

در صورت وجود گفت‌وگوست که فرزندان مشورت را یاد می‌گیرند و اگر حقشان ضایع شد، می‌توانند آن را به‌گونه‌ای طلب کنند که به ‌خودشان و دیگران آسیب وارد نشود. در فضایی که گفت‌وگو باشد، کمتر پیش می‌آید که بچه‌ها به‌دلیل برخی مسائل خیابان را به خانه ترجیح دهند. افسردگی و گرایش به آسیب‌های اجتماعی کمتر خواهد شد. از آنجا که انسان‌ها از حرف زدن با دیگری لذت می‌برند اگر فضای گفت‌وگو در خانه نباشد بچه‌ها بیرون را انتخاب می‌کنند.

برخی از تحقیق‌ها نشان می‌دهد که حدود 70درصد از سوءتفاهم‌ها میان اعضای خانواده ناشی از صحبت نکردن است. بنابراین داشتن فرهنگ گفت‌وگو می‌تواند علاوه بر رفع بسیاری از تعارضات خانوادگی در جامعه نیز زمینه حل مشکلات را فراهم آورد.

………………….

• این یادداشت در همشهری زندگی منتشر شده است.